Rewan::رێوان

د. گەلاوێژ ئیبراهیم: بۆ یەكەم جار ناوی داستانی نەورۆز لە ( ئاڤێستا) دا هاتووە

2015-02-22

ئا: شیرین سبور

(880) جار بینراوە

پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆرە گەلاوێژ ئیبراهیم محێدین،لە توێژینەوەیەكی ئەكادیمی،كلتووری كورد دەبەستێتەوە بە كلتووری جیهانیەوەو دەڵێت" ئێمەی كورد هاوبەشو هاوكارین لە داهێنانو شارستانێتی جیهانی دا،لە ڕێی مێژوو دابونەریتو كلتووری نەتەوەیی دەوڵەمەندمانەوە. لەوانەش جەژنی نەورۆزو ئەفسانە ڕازاوەكانی".

ئەم بۆچوونەی د.گەلاوێژ ئیبراهیم، مامۆستا لە بەشی زمانی ئینگلیزی لە سكوڵی پەروەردەی بنەڕەتی سلێمانی،بەشێك بوو لەو توێژینەوەیەی كە لە كۆنفڕانسی كلتووری نێونەتەوەیی ساڵانەی زانكۆی پەنجاب لە ووڵاتی هند پێشكەشی كردووە. لەم دیدارەدا بۆ ڕێوان، شیكارییەك بۆ مێژووی نەورۆز لە ئەفسانەو ویژدانی كورد دەكات،وەك سونبولی خەباتكاری لە دژی ستەمكارەكانی دنیا.

ڕێوان : دەكرێت بزانین كۆنفڕانسەكەی هند، تایبەت بوو بە چی؟

د.گەلاوێژ: ساڵانە زانكۆی پەنجاب لە هیندستان بە هاوكاری ڕێكخراوی (میلۆس_میلو Multi-Ethnic Literature of the world)واتە كلتووری میللەتە جیاجیاكانی جیهان، كۆنفڕانسێكی ئەكادیمی ساز دەكات،لە كۆنفڕانسەكەی ئەمساڵدا كە لە مانگی شوباتدا سازكرا،نزیكەی 200 توێژینەوە بەشداری تیادا كرد كە لە چەند ووڵاتی جیهانەوە نێردرا بوون بەندەش بە توێژینەوەی (شێوازەكانی چیرۆك گێڕانەوەو نمایش كردنی شانۆیی لە ئەفسانەكانی پیتو فەڕی كۆندا،داب ونەریتی كوردەواری وەك نموونەیەك) بەشدارییم كرد،كە بێگومان ئەفسانەو جەژنی نەورۆز بەشێكی سەرەكی توێژینەوەكەم بوو.

ڕێوان: ئامانجی كۆنفڕاسەكە چی بوو ؟

د.گەلاوێژ: مەبەستی سەرەكی كۆنفڕانسەكە ناساندنی ئەدەبو كلتووری هەموو میللەتانە بە یەكتریو بە جیهان بەتایبەتی ئەفسانەو دابو نەریت سەرگوزەشتەو ئەدەبی ئەو میللەتانەی كە تا ئێستا بەشداری بەرچاویان نەبووە لەو كۆنفڕانسە جیهانیانەو لە ئەدەبی جیهانی دا لەبەر هەر هۆیە بووبێت چ سیاسی و سەركوتكردن یان پشت گوێ خستنیان لەلایەن میللەتانی دیكەوە. میللەتی كورد بەشداری كردنی لەو جۆرە رووداوە جیهانیانەدا زۆر كەم بووە لەبەر هۆكاری سیاسی وە سەرەڕای ڕەسەنی و دەوڵەمەندی كلتوورو دابونەریتەكەی،هەر بۆیە ئەم كۆنفڕانسانە ئەبنە هۆی ناسینو بڵاوكردنەوەی ئەدەبی جیهانی وە ناسینی میللەتان بە یەكتریو هەماهەنگی زانستیو شارستانی لە نێوانیاندا.

ڕێوان : سەربەخۆی دەوڵەت مەرجە بۆ ئەوەی بتوانێت بەشداری بكەیت؟

د. گەلاوێژ: نەخێر،پەیوەندی نیە بەوەی ئەو میللەتە دەوڵەتی هەبێ یان نا،بەڵكو كۆنفڕانسێكی ئەكادیمی زانستیە بۆ پیاچوونەوەو لێكۆڵینەوە دەربارەی ئەدەبی میللەتانو چۆنیەتی بەشداری كردنی ئەو میللەتانە لە بنیاتنان وپێشخستنی ئەدەبی گەلانو شارستانیەتدا.

ڕێوان: تا چەند بەشداربووان ئاشنابوون بە كوردستانو دەیانزانی كوردیش نەورۆزی هەیەو چی دەگەیەنێت؟

د.گەلاوێژ: زۆربەی بەشداربووان نەیاندەزانی كورد كێیەو كوردستان كوێیە،یان زۆر بە كەمی ئاگاداربوون، بەڵام گرنگ ئەوە بوو كە ناوی منیان دەهێنا یەكسەر دەیانووت لە كوردستانەوە هاتووە ،چونكە من لە سەرەتاوە بە ناوی ووڵاتی كوردستانەوە بەشداریم كرد لە توێژینەوەكەشمدا ئەو ڕاستیەم زۆر بە ئاشكرا سەلمان كە گەلی كوردو وڵاتی كوردستان هەیەو ڕۆڵی سەرەكیان هەیە لە كلتوور و ئەدەبی جیهانی دا بێگومان ئەمەش جێی شانازی بوو بۆ من.

ڕێوان: بۆچی ئەو گەلانە كوردیان نەناسیوە؟

د.گەلاوێژ: گرنگترین هۆكار داگیكردنی ووڵاتەكەمانە لەلایەن گەلانی دراوسێ وە هەوڵدانی بەردەوامیان بۆ سڕینەوەی شوناسی كوردو نەخشەی كوردستانو تاڵانو بڕی نەك هەر سەرو ماڵمان،بەڵكو هەموو مێژوو كلتوورو داهێنانمانو جارێكی تر نووسینەوەیان بە ناوی خۆیانەوە.

ڕێوان:لە گەڕانەوەمان بۆ مێژوو دەكرێت بزانین،مرۆڤە سەرەتاییەكان بۆچی پەنای بۆ ئەفسانەو جادوو بردووە ؟

د.گەلاوێژ: بێگومان ئەفسانەكانی پیتو فەڕی كۆن،سەرچاوەی سەرگوزەشتەو كلتووری گەلێ لە میللەتەكانی ناوەڕاست و ڕۆژئاوای ئاسیان. ئەفسانەكانی پیتوفەڕ جۆرێك بووە لە جادوو تێكەڵ كراوە لەگەڵ هەندێك دابو نەریتی ئاینی كۆن كە ئەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەرهەڵدانی ئاینی بوودی (Buddism)،لە ووڵاتی هندستان،كاتێك ئاگریان ئەكردەوە لە پەرستگاكانیاندا هەندێ نمایشی سەماو سروودی ئاینییان پێشكەش ئەكرد بە دەوریدا بۆ پاڕانەوە لە خواوەندەكانی پیتوفەڕ بە مەبەستی مسۆگەركردنی یارمەتیدانیان لە مەسەلەی باران بارینو هاتنی بەهارو گەرمای هاوین كە پێویست بوون بۆ بوژاندنەوەی كشتوكاڵو زاوزێی مەڕو ماڵاتو دووركەوتنەوەی بەڵاو نەخۆشی لە مرۆڤ و ماڵات. پاشان ئەم دابونەریتو ئەفسانانە پەرەی سەندوو گۆڕانكاری بەسەردا هاتو بڵاوبوەوە بە ناو میللەتانی دیكەی دانیشتووی ناوچەكە دا لەوانەش میللەتی كورد.دواجار هەر میللەتێك،لەوانەش كورد ئەو ئەفسانەو سەرگوزەشتانەی داڕشتۆتەوە بە پێی پێویستیو دابونەریتی خۆیان.

ڕێوان: چی تازەت لە بارەی ئەفسانی نەورۆز بۆ دەركەوتووە؟

د. گەلاوێژ: ئەم كەلتوورە گۆڕانكاری زۆری بەسەر دا هاتوەو مەبەستو مانای نوێی گرتۆتەخۆ لەگەڵ پێشكەوتنی شارستانیداو زۆرتر بە جیهاندا بڵاوبۆتەوە لەگەڵ كۆچ كردنی ئەو میللەتانەی ناوەڕاستی ئاسیا بۆ ڕۆژ هەڵاتی ناوەند یان ڕۆژ ئاوای ئاسیاو ئەوروپا لەوێشەوە بۆ ئەفریقیاو ئەمریكا و ... هتد گرنگی باسەكەی من لەوەدایە كە سەلماندوومە كە كورد پشكێكی گرنگو بنەڕەتی هەیە لەو كلتوورەداو لە داهێنانی ئەفسانەی نەورۆز دا مافی تەواوی خۆیەتی كە خۆی بە خاوەنی كۆنی بزانێت.

ڕاستە ئەفسانەكانی پیتوفەڕ بە شێوەیەكی سادە لە بوودیزم دا ئەبینرێ،بەڵام ئەفسانەی نەورۆز زۆر جیاوازترەو لە ووڵاتی ئێران(ئاریان)ی كۆن سەری هەڵداوە نەك لە هندستان. نەورۆز هەر ئەفسانەی پیتوفەڕی كۆنی تیا بەدی ئەكرێ،بەڵام لەسەر دەستی (زۆرۆستەر-زەردەشت) داهێنراوە، زەردەشتیش خۆی داهێنەرو بنیات نەری ئاینی زەردەشتی كۆنە،لەبەر ئەوە سەرەتاكانی داستانی نەورۆز بۆ یەكەم جار ناوی هاتووە لە كتێبی ئاڤێستا (یان زەند- ئاڤێستا)،كە كتێبی پیرۆزی زەردەشتیەكانەو زەردەشت خۆی نووسیویەتی بەمشێوەیە داهێنانی نەورۆز وەك ئەفسانەیەكی پێشكەوتووی پیتوفەڕ بەشێكی سەرەكی وگرنگە،لە داب ونەریتی گەلانی ئێرانی كۆن كە كورد گەلێكی سەرەكیە لەو گەلانە، لە ئێرانو كوردستانەوە نەورۆز بڵاوبۆتەوە بۆ میللەتانی تر لە ئەفغانستان، تاجێَكستان،ئوزباكستان،ئازەرباینجان، قرغیزستان،پاكستان بەشێك لە هیندستانو چین،پاشان بە هۆی كۆچی میللەتانی ناوەڕاستی ئاسیاوە بۆ ئەلبانیا و ووڵاتانی دیكەی ئەوروپا تا ئەگاتە ئەسكەندەنافیاو ئەمریكاو سەرووی ئەفریقیا.

ڕێوان: دەكرێت زیاترسەرهەڵدانی نەورۆز لە ئێرانی كۆنو كوردستان ڕوونبكەیتەوە؟

د.گەلاوێژ: سەبارەت بە سەرهەڵدانی ئەفسانەی نەورۆز ئەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی دە هەزار ساڵ پێش زایین،وەك لە ئاڤیستا دا هاتووە،یەكێ لە شاكانی ئەو سەردەمە (جەمشیدی جەم) كەسێكی زیرەك بووەو زۆر داهێنانی كردووە و میللەتی فێركردووە،كە چۆن ئاسن بتوێننەوەو پێداویستیەكانی ژیانی لێ دروست بكەن،(پڕۆفیسۆر د.محەمەد موعین)، مامۆستای زانكۆی تاران ئاماژە بەوە دەدات كە بەپێی ئاڤیستا(جەمشیدی جەم)، یەكەم كەس بووە ڕاستەوخۆ ئاینی لە (ئاورمزدا)ی ،خواوەندی ڕووناكیو كرداری چاك وەرگرتووە.

زەردەشت لە ئاڤیستا ئاماژە بەوە دەكات كە دوو خواوەند سەرەكی لە جیهاندا كاریگەرن یەكەم خواوەندی ڕووناكی (ئاورمزدا)،واتە هێزی چاكسازیو هەموو ڕەوشتو شتێكی باش.خواوەندی دووەم یان هێزی تاریكی(ئەهریمەن)، كە بەرپرسە لە خوڵقاندنی هەموو شتێكی خراپو دەردوو پەتاو كارەساتو تاوان،ئەم دوو هێزە هەمیشە لە بەربەرەكانی بێ كۆتاییدانو هەر خواوەندەو پشتگیرو باوەڕدارانی خۆی هەیە،تەنانەت مرۆڤیش ئەتوانیت ڕێی ڕووناكیو چاكە بگرێتە بەرو دوای ئاوڕمزدا بكەوێ یان ڕێی تاریكی وشەیتان بگریتەبەر ببێت بە هەواداری ئەهریمەن.جەمشید بەو پێیە لە باوەڕدارانی ئاورمزدا بووە، هەر لە سەرەتاوە خواوەندی زستانی كوشتووە كە بە نیازبووە مرۆڤ قەلاَچۆ بكات پاشان چووە بۆ دۆزەخو خواوەندی مەرگی بە زاندووەو لە سەردەمی ئەودا كەس نەمردووە.

جەمشیدی جەم تەختو تاجێكی زێڕی دروست كردووەو دێوەكانی بەرزیان كردۆتەوە بەرەو ڕووی رۆژ،وەك نیشانەیەك كە ئەمیش هاوشانی خواوەندی ڕۆژە(ئاورمزدا)،لەو كاتەدا گەوهەری تاجەكەی،بە جۆرێك بریسكاوەتەوە كە خەڵك سەریان سورماوەو وتویانە " ئەمە رۆژێكی نوێ یەو ناویان ناوە نەورۆز".

رێوان: بەڵام ئەمە وادەكات كە جەمشید لەخۆی بایی ببێت؟

د.گەلاوێژ: بێگومان، جەمشید بە جۆرێك لە خۆبایی بوو لە كۆتایی دەسەڵاتی دا كە خۆی بەخواوەند دادەنا،لەبەر ئەوە ئاورمزدا لێی توڕە بووە و ئەژدەهاكی ناردوە كە لەسەر تەخت لایبەرێت.

ئەژدەهاك (بە زمانی ئەمڕۆ زوحاكە)،شازادەیەكی سەر بە ئەهریمەن بوو واتا دۆستی شەیتان بوو. شەیتان هەردوو شانی ئەژدەهاكی ماچ كردوو لە جێی ماچەكان دوو مار پەیدا بوون دواتر ئەژدەهاك هات وە جەمشیدی بە مشار لەتكردو خۆی چووە جێی وە حوكمڕانی دەست پێكردو ماوەی (999) ساڵ حوكمی كرد،ئەژدەهاك بۆ چارەسەركردنی مارەكانی پەنای بردە بەر حەكیمانی ووڵات،چونكە مارەكان هەمیشە هەوڵیان ئەدا بچنە سەرییەوە ومێشكی بخۆن حەكیمان پێشنیازیان كرد كە ڕۆژی دوو گەنج لە میللەت بكوژرێت بۆ ئەوەی مێشكیان دەرخواردی مارەكان بدرێتو گیانی پاشا ڕزگار بكرێت. بەمشێوەیە چەند ساڵێك لاوانی ئەو ووڵاتە دەكوژرێتو قاتو قڕی ڕوودەدات،لەو ساتەوەختەدا پزێشكێك لەوانەی سەرپەرشتی كوشتنی ئەو گەنجانە دەكات دەڵێت "با یەكێك لەو دوو گەنجە نەكوژرێتو هەڵبێت بۆ چیاكانو لە بری ئەوەش مێشكی ئاژەڵێك بۆ ئەژدەهاك بهێنن". ئەم كارەساتەش بەردەوام دەبێت تا ئەو ڕۆژەی پاسەوانەكان دێن كوڕە بچكۆلەكەی كاوە بەرن،كاوەی ئاسنگەر پیاوێكی لێهاتوو وە ئازا بووەو پێشتریش 6 كوڕی دیكەی كوژراوە بۆ مارەكانی ئەژدەهاك ئەم ستەمەی پێ قبوڵ ناكرێت،خۆیو هەموو خەڵكی ستەمدیدە بەرەو كۆشكی ئەژدەهاك دەكەونە ڕێو هێرش دەكەنە سەریو كاوە ئەژدەهاك، دەكوژێت .

ئەفسانەكان باس لەوە دەكەن كوشتنی پاشای كۆنو نەخۆشو هێنانی پاشای نوێ سونبولێكە بۆ كۆتایی ساڵێكو هاتنی ساڵێكی نۆیو هەر ئەم واتایەش دەبەخشێت،ئاگركردنەوەی كاوە وەك بانگەوازێك بۆ گەنجەكانی سەر چیاكان،كە بێنە خوارەوەو بەشداری لە ڕاپەرین بكەن لە دژی حاكمە ستەمكارەكەیانو ئاهەنگ گێڕانیان لەو ڕۆژەداو ناویان بە ڕۆژی نوێی برد واتە نەورۆز.

ڕێوان : بۆچی حكومەتەكانی پێشووی ئێراق بەردەوام،ڕووبەڕووی ئاهەنگی نەورۆز وەستاو نەتەوەو قەدەغەیان كردووە ؟

د.گەلاوێژ: ئەفسانەی كاوەی ئاسنگەر بە شاكارێكی ئەدەبی بەرز دادەنرێت،بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەموو چەوسێنەرو داگیركەرو لە هەموو سەردەمێك دا بەو پێیە كورد،نەورۆزی كردووە بە سمبولی خەباتو شۆڕشو سەركەوتنو ئازادی .

كورد سەردەمانێكی دوور و درێژی مێژووی لە ژێر چەپۆكی داگیركەرو دیكتاتۆرەكاندا گوزەراندووە و هەمیشە لە ململانێو خەبات شۆڕشی بێ وچان بووەو هەموو یادكردنەوەیەكی نەورۆز،هەلێكی باش وە ڕەخساو بووە بۆ یادكردنەوەی چیرۆكی كاوەو پاڵەوانێتی ،سەركەوتن ،نەورۆز.ئەم هۆكارانە بەس بووە بۆ كڵپەدانو هەڵگیرسانەوەی ئاگری شۆڕشو بەرگری لەناو میللەتی كوردا وە لە كاتی ئاهەنگەكانی نەورۆزدا،زۆر قوربانی جەرگبڕیان پێشكەشكردووە بە كاروانی شەهیدەكانیان،یەكێك لەو كارەساتانە كۆمەڵ كوژكردنی خەڵكی بێ تاوانی هەڵەبجەی شەهید بوو كە لە نەورۆزی ساڵی( 1988)دا،وە پێنج ڕۆژ پێشتر بە چەكی كیمیاوی كۆمەڵ كوژ قەڵاچۆكران بێجگە لە گەلێ شارۆچكەی دیكەی كوردستان.

دوژمنان بەو شێوەیە ویستیان نەورۆز بسڕنەوە لە ویژدانی كورد،بەڵام هەر لە نەورۆزدا ڕۆژی ئازادی كورد هەڵهات دوای كەنداو جەنگی كەنداو.